Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Т.Гантогтохыг “Ярилцах танхим” буландаа урьж ярилцлаа.
-Хонины махны экспортыг дэмжих гарц, шийдлийн талаар ярьж байна. Экспортыг дэмжихийн тулд төр засгийн бодлого хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Салбар яамнаас ямар бодлого барьж ажиллаж байна?
-Монгол Улсын Засгийн газраас хөгжлийн гурван тулгуурт бодлогыг батлан гаргасан. Энэхүү бодлогын тэргүүлэх зорилт нь мал аж ахуйн салбар гэж зарласан. Тэр дундаа иргэдээ эрүүл хүнсээр хангах, хүнс экспортлогч орон болох том зорилтыг дэвшүүлсэн. Энэ хүрээнд “Мах, сүүний анхдугаар аян” зэрэг томоохон хөтөлбөр, аянуудыг хэрэгжүүлээд явж байна. Энэ дунд махны экспорт голлох байр суурийг эзэлж байгаа. Тийм ч учраас бид хонины махыг экспортлох гарцыг эрэлхийлж, хуралдлаа. Манай мал сүргийн бүтцийн дийлэнх хувийг бог эзэлж байгаа. Нийт мал сүргийн 45.5 хувь нь хонь. Үндсэндээ 30 сая хоньтой болчихсон. Тийм учраас аль улсад боломжтой зах зээл байна гэдгийг судлаад, хонины махаа экспортлох хэрэгтэй. Жишээ нь, Ойрхи Дорнод байна. Энэ зах зээл рүү гаргах бодлогыг бид аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтарч боловсруулж байгаа. Бэлчээрийн даацаа ч бодсон, малчдаа орлоготой болгох чиглэлд анхаарсан ч тоо толгой нь олон болсон малаа экспортлох шаардлагатай юм. Тиймээс шийдлүүдээ ярьж байна. Судлаачид өөрсдийн санаагаа гаргаж, танилцууллаа. Тухайлбал, эр хургыг бойжуулаад, экспортод гаргах боломж байгаа гэдгийг малчид, хоршоологчид ярьж байгаа юм. Энэ санааг хэрэгжүүлбэл боломжтой. Манай яамнаас Ойрхи Дорнод болон бусад орнууд руу экспортлох, гуравдагч орнуудтай хийх хэлэлцээрүүдийг ажил хэрэг болгох чиглэлд анхаарч ажиллаж байна.
-Мах экспортлоход тодорхой шаардлагууд байх ёстой. Худалдаж авах улсын талаас тавих шаардлага бий. Тэр болгонд тохирсон бодлого хэрэгтэй байх?
-Засгийн газрын хэмжээнд комисс ажиллаад, мах экспортлох орнуудтай, тухайлбал Вьетнам зэрэг улс орнуудтай нөхцлөө тохирч байгаа. Өнгөрсөн жил Вьетнам улстай дулааны аргаар боловсруулсан мах нийлүүлнэ гэж тохирсон. Гэх мэтээр тохиролцоод, шаардлагуудыг биелүүлээд ажилладаг. Вьетнамын шаардлага юу байна, түүний дагуу манай үйлдвэрлэгчид махаа бэлтгэж өгнө. Үндсэндээ хоёр орны Засгийн газрын хэлэлцээрээр асуудлаа шийдээд, тохирчихвол экспортлох боломж нэмэгдэнэ. Ариун цэвэр, хорио цээрийн хэлэлцээрийг Засгийн газар, мал эмнэлгийн газар хамтарч ажиллах орнуудтайгаа хийгээд явж байгаа.
-Хэчнээн орны Засгийн газартай хамтарч ажиллахаар хэлэлцээр хийж байгаа юм бол. Тэр талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?
-Бид Вьетнам улс руу мах экспортлохоор ярьж байна. Мөн Малайз болон Ойрхи Дорнод руу гаргах боломжийг судалж, ярьж байгаа. Иран зэрэг хэд хэдэн улс руу тодорхой хэмжээнд мах гаргаж байна. Гэхдээ хоёр талдаа шийдэх асуудлууд бий.
-Манай улсын экспортын хамгийн том зах зээл Хятад, Орос. Энэ хоёр улс руу мах экспортолж байгаа байх. Жилд хэчнээн тонн мах гаргаж байна?
-БНХАУ манайхаас салаа туурайтай малын мах авахгүй байгаа юм. Хориг тавьчихсан. Адууны болон боловсруулсан мах авч байна. Бидний барьж буй бодлого бол Хятад руу нэмүү өртөг шингэсэн махан бүтээгдэхүүн гаргах явдал. Тиймдээ ч сүүлийн жилүүдийнхээс махан бүтээгдэхүүний экспорт хэд дахин өссөн. Энэ оны эхний арван сарын байдлаар 16 мянган тонн дулааны аргаар боловсруулсан мах экспортоллоо. Цаашид түүхий мах экспортлох талаар Хятадын талтай ярьж байгаа. Өмнөд хөршийнхөн ч гэсэн нааштай хариу өгсөн. Тусгаарласан хорио цээрийн цогцолбор байгуулаад, тэндээ 30-45 хоног малаа байрлуулаж, үйлдвэр рүү явуулаад, экспортлох боломж байгаа гэдгийг Хятадын талаас хэлж байна. Тиймдээ ч Засгийн газраас тусгаарлах бүс байгуулах шийдвэр гарсан.
-Тусгаарлах бүсийг бариад эхэлчихсэн үү. Ажил нь ямар шатандаа яваа вэ?
-Аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө хийж байна. Тусгаарлах бүсийн хувьд БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр махны үйлдвэрүүдийг барих ёстой. Тодорхой хэлбэл, хорио цээрийн байгууламж болон дөрвөн махны үйлдвэрийг Хятадын аж ахуйн нэгжүүдтэй манай яам гэрээ байгуулах зарчмаар хийх юм. Энэ ажил эхэлчихсэн.
-Гадаад орнууд, тухайлбал, өмнөд хөршийнхөн мах авах боломжтой. Гагцхүү тасралтгүй нийлүүлэх л шаардлага тавьдаг юм билээ. Харин манай улс тогтмол нийлүүлж чаддаггүй учраас асуудал үүсдэг гэдэг. Тогтмол мах нийлүүлэх боломж манайд байдаггүй юм уу?
-Импортлогч орнууд, эсвэл аж ахуйн нэгжүүд тогтмол, их хэмжээгээр мах нийлүүлэх санал тавьдаг. Манай орны хувьд бэлчээрийн мал аж ахуйтай. Тийм учраас өвлийн улиралд мал нядлах боломжгүй. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд яамнаас Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөтөлбөрийг Засгийн газраар батлуулах гэж байгаа. Малаа эрчимжүүлж байгаад үйлдвэр нийлүүлэх, жилийн дөрвөн улиралд мах гаргах бололцоог нээж өгөх ёстой. Манай улсын ихэнх үйлдвэрүүд нядалгааны гурван сар буюу 9, 10, 11 сард л үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Тэгвэл бид тогтмол мах нийлүүлэх, экспортлохын тулд үйлдвэрүүдийнхээ байнга ажиллах боломжийг бүрдүүлж өгөх ёстой. Ингэхийн тулд түүхий эд шаардлагатай. Түүхий эдтэй болохын тулд малаа эрчимжүүлэх хэрэгтэй байна. Тиймээс малчидтай хамтарч, хоршоо болгох, малаа байнга бордох, жилийн дөрвөн улиралд үйлдвэрт нийлүүлэх боломжийг л хангах хэрэгтэй. Ингэж чадвал гадаадын улсууд руу тогтмол мал нийлүүлэх боломжтой болно.
-Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх нь зөв байх. Гэхдээ монгол малын мах экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гэдэг утгаараа гадны улсууд авах сонирхолтой байдаг байх. Бэлчээрийн малыг эрчимжүүлээд, бордоод эхлэхээр экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гэдэг онцлогоо алдчих юм биш үү. Эргээд экспортод нөлөөлөх үү?
-ХХААХҮЯ-ны барьж байгаа бодлого бол бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуйг хослуулах. Гэхдээ бэлчээрийн мал аж ахуй зонхилсон байдлаар шийдье гэсэн бодлого барьж байна. Импортлогч орнуудын тавьж байгаа шаардлага бол тогтмол мах нийлүүлэх. Тийм болохоор тогтмол мах нийлүүлэхийн тулд үйлдвэрүүдээ дөрвөн улиралд ажиллуулах шаардлагатай. Эрчимжсэн, гэхдээ экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр бордох талаас нь шийдэх хэрэгтэй байна. Ингэж чадвал тогтмол мах нийлүүлэх боломжтой болохын зэрэгцээ эрүүл, цэвэр хүнс гэдэг онцлогоо хадгалах юм.
-Махан бүтээгдэхүүн экспортлох боломж манайд байна. Энэ талаар ямар бодлого барьж байна. Хонины махаа түүхийгээр нь гэхээс илүү махан бүтээгдэхүүн, хиам ч юм уу үйлдвэрлээд гаргавал экспортын боломж нь өндөр юм биш үү?
-Яам нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн экспортлох бодлогыг дэмжиж байгаа. Түүхий махаа экспортлохоос илүүтэй нэмүү өртөг шингээвэл бидэнд ч ашигтай. Тиймдээ ч 2016 онд 2600 тонн дулааны аргаар боловсруулсан мах экспортолж байсан бол энэ оны эхний арван сарын байдлаар 16 мянган тонныг гадаад улс руу гаргасан. Үндсэндээ махан бүтээгдэхүүний экспорт 5-6 дахин нэмэгдлээ. Маханд нэмүү өртөг шингээснээр малчид, иргэд, үйлдвэрүүдийн орлого нэмэгдэнэ. Тэр болгонд ажлын байр нэмэгдэж байгаа. Тиймдээ ч нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдийг дэмжиж ажиллаж байна. Дулааны аргаар боловсруулсан мах экспортлох зөвшөөрөлтэй цөөхөн аж ахуйн нэгж байдаг байсан. Одоо бол 10-аад болж нэмэгдсэн. БНХАУ-ын Хорио, цээрийнхэнтай ярилцаж байгаад, мах экспортлох үйлдвэрүүдийнхээ тоог нэмэгдүүллээ. Боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүний экспорт илт нэмэгдсэн. Мөн ОХУ руу зарим аж ахуйн нэгж тушёнк маягаар гаргаж байгаа.
-Сүүлийн үед Хятадууд мах их хэмжээгээр худалдаж авснаас болж үнэд орж байна гэсэн мэдээлэл гарсан. Зарим гишүүн ч тэгж яриад байгаа. Зөвхөн худалдаж авахаас гадна хилээр гаргаж байгаа ч гэж яриад байна. Энэ асуудалд салбар яам хяналт тавьдаг уу?
-Яамнаас махны үйлдвэрүүд, мах худалдаж авч байгаа хүмүүст хяналт тавих эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Мөн тусгай зөвшөөрөл өгөх ч зохицуулалтгүй. Тухайн орон нутгийн шийдвэрээр махны үйлдвэр байгууллагддаг. Хяналтаа мэргэжлийн хяналтынхан тавина. Гэхдээ эрх зүйн орчныг бий болгохоор ажиллаж байна. Махны экспорт нэмэгдэж, Хятадын бизнес эрхлэгчид малчдаас мал мах авч байгаа нь давуу тал. Тэдний орлого нэмэгдэнэ. Манай дотоодын үйлдвэрүүдийн дутагдалтай нэг зүйл нь эргэлтийн хөрөнгө. Тийм ч учраас Хятадын бизнесмэнүүд их хэмжээгээр мах авч байгаа асуудал гардаг. Иймээс үйлдвэрүүдээ эргэлтэй хөрөнгөтэй болгоход анхаарч ажиллах шаардлагатай. Мөн махны үйлдвэрүүдийг дэмжих эрх зүйн орчныг бий болгох хэрэгтэй юм болов уу гэж хардаг. Тиймдээ ч мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэр, худалдаанд мөрдөх техникийн зохицуулалтыг хийж өгсөн заавал мөрдөх тендерийн журмыг Засгийн газраас батлахаар зорьж байгаа. Ингэснээр замбараагүй мах бэлтгэлийн үйлдвэрүүдийг зохицуулах юм. Махны худалдааг ч зохицуулна. Ерөөсөө л мал нядалгаа, тээвэрлэлт, махны худалдаа ямар байх вэ гэдгийг зохицуулж өгөх юм. Уламжлалт аргаар нядалсан малын махыг зах, дэлгүүрээр борлуулахгүй гэдэг ч юм уу. Энэ зохицуулалтыг хийж өгсөн эрх зүйн орчныг бий болгоно.
-Өнгөрсөн хугацаанд махны үйлдвэрүүдийг дэмжих чиглэлээр хөнгөлөлттэй зээл олгож байсан биз дээ?
-Жил болгон махны үйлдвэрүүдэд эргэлтийн хөрөнгөд нь хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлдэг. Тухайлбал, хаврын улиралд махны үнэ нэмэгддэг. Үүнээс сэргийлж дотооддоо мах бэлтгэж байгаа. Мах бэлтгэдэг компаниудад зориулж улсын төсөвт хүүгийн хөнгөлөлтийн хөрөнгийг тавьж, шийдвэрлэдэг. Ингэснээр хаврын улиралд махны үнийг тогтворжуулж байгаа.