Орос, Төвд, Монгол гэсэн цөөхөн орны өндөр уулсаар байдаг барагшуныг дотооддоо 2014 оноос бүтээгдэхүүн болгон үйлдвэрлэж иржээ. Манай улсад 10-аад барагшуны үйлдвэр байдаг бөгөөд тэдний анхдагч нь “Монгол Алтай барагшун” компани юм. Тус компанийг буруутай үйл ажиллагаа явуулан үйлдвэрлэлийг нь зогсоосон гэсэн сургаар бид тус үйлдвэрийг зорилоо. 

“Сонсголон”-гийн гүүр­ний зүүн талд байрлах үйлдвэрийн хаалгаар ороход борлуулалтын албаны дарга А.Эрдэнэсайхан биднийг  угтаж авсан юм. Үйлдвэрээр ороход оффисын болон үйлдвэрийн ажилтнууд нь дор бүрнээ ажлаа хийж байгаа нь “Монгол Алтай барагшун” компанийг хаалгаа бариагүйг илтгэнэ. 

Өдөрт 10 мянган ширхэг уут барагшун  үйлдвэрлэх хүчин чадалтай тус үйлдвэр 10 гаруй ажилтантай. Тус үйлдвэрийг бохир орчинд эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэсэн шалтгаанаар олон нийт хаагдсан гэж ойлгосон бололтой.  Ийн учир шалтгааныг тодрууллаа. 

Монгол орны Ховд, Баян-Өлгий, Алтайн нуруунд л байдаг барагшуныг машин унаа хүрэх боломжгүй газарт  явганаар очиж байж хадан дундаас авдаг аж. Хэзээ ч үйлдвэрлэж, ургуулах, тарих боломжгүй. 2000 жил бүрэлдэж бий болдог ховор зүйлийн байгалийн бүтээгдэхүүн юм. Барагшун гэдэг нь төвд нэр бөгөөд Монголоор “Хадан хайлмал” гэж орчуулдаг юм байна. 

Тэндэхийн ан амьтад бараг­шунаар хооллодог учир тэд ялгадсаа үлдээх нь байгалийн үзэгдэл. Тиймээс өндөр уулсаас авчирсан барагшунаа сайн цэвэршүүлж,  бохирдлыг нь хэд дахин шүүж байж бүтээгдэхүүн болгодог ажээ. 

Үйлдвэрлэлийн техно­логийн хувьд гар болон автомат аргаар боловсруулдаг. Ингэхдээ бараг­шунаа 60 градусын усанд хийж дэвтээгээд,  хоёр цагийн зайтай 12 цагийн  турш баздаг. Тэгэхээр гар аргаар угааж байж бүрэн цэвэрших аж. Автоматаар угаах ямар ч арга  байхгүй гэдгийг тус үйлдвэрийнхэн онцолсон юм. Дэлхий дээр ч тийм технологи одоохондоо гараагүй гэнэ. Түүхий эдийг усанд уусаад шороо, шавар гэх мэт бүх бохирдол нь тунаж үлдэхэд барагшуныг микрон шүүлтүүрээр шүүж авдаг байна. Үндсэндээ энэ процессыг 12 удаа хийдэг гэсэн үг юм.  Ямар ч шороо, булингаргүй болтол нь шүүгээд усыг ууршуулахад өтгөн барагшун доороо тунаж үлддэг ажээ. Өтгөн гаргасан цэвэр хандаа найруулах тогоонд хийж зөгийн балтай хольсноор  бидний хэрэглэдэг барагшун автомат технологид шилждэг ажээ. Усны систем,  гялгар уутанд савлах аргууд нь  мөн л автомат. Уутанд савласны дараа барьж үзэхэд 90 хэмийн халуун байв. Гэхдээ бүтээгдэхүүнд нян, бактер үүсэхээс сэргийлж цэв хүйтэн усанд хийж, хатаана. Улмаар  хайрцаглаад худалдаанд гарахад бэлэг болдог. Уулнаас түүхээс эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн  болж гарах хүртэл  маш нарийн,  эрсдэлтэй ажиллагаа шаардагддаг болохыг  нүдээр үзэж, чихээр сонссоны дараа илүү ойлгосон юм. 

Тус үйлдвэрийн талаар  “Монгол Алтай барагшун” компанийн Борлуулалтын албаны дарга А.Эрдэнэсайханаас тодрууллаа.

-Барагшун ямар өвчинд сайн гэдэг вэ? 
-Бид 200 гаруй мянган хүнд барагшунаа зарсан бөгөөд олон улсын эрдэмтэд  юунд сайн гэдгийг судалсан судалгаа их бий. Гэхдээ бараг­шуныг эм гэж үзэж болохгүй. Зүрх­ний эм зөвхөн зүрхэнд үйл­чил­дэг бол бараг­шун хүний бөөр, элэг, тархины үйл ажил­лагаа, хоол боловс­руу­лах эрхтэн, таван цул,  даралт тогтворжуулж, цус шингэлдэг  гэх мэтчилэн бүх эд эрхтэнд  нөлөөлдөг. Тэгэхээр эм гэж үзэхэд хэцүү л дээ. Дорно дахины анагаах ухаанд барагшуныг элэгний рашаан гэж үздэг. Тухайн хүний биед орохоороо биеийн эрдэс бодисыг тэнцвэржүүлж өгдөг. Хүний биед 90 орчим эрдэс шаардлагатай байдгаас барагшунд хүний биед хэрэгтэй 40 эрдэс байгаа талаар бид АНУ-д шинж­лүүл­ж тогтоолоо. Гэхдээ зөвхөн бараг­шуны эрдэслэг байдлыг судал­сан боловч, цаана нь уураг,  амин хүчил, витамин агуу­лаг­даж байдаг юм билээ. Энэтхэгчүүд манайхаас бараг­шун авч залуужуулах, чалх сайжруулах эм үйлдвэрлээд АНУ  руу гаргадаг болсон 

-Үйлдвэрлэлийг харахад  олон шат дамжлагатай юм байна?
-Хүмүүс шуудайнаас гаргаад угаахын өмнөх байдлыг нь хараад  бохир орчинд үйлдвэрлэдэг гэж ойлгодог. Мэргэжлийн хяналтынхан ч үүнийг ойлгосон. Нүдээр үзэх өөр шүү дээ. 

-Гадаадад экспортлох талаар судалж үзсэн үү? 
-Хадгалалтын хугацаа бага, хайрцагтай, овор хэмжээ их учир гадагшаа худалдаалах боломж байдаггүй. Гэхдээ хэд хэдэн улсад хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхээр ярьсан. Манай бүтээгдэхүүн  анх үйлдвэрлэсэн цагаасаа хойш үнэ нь өсөөгүй байгаа. Тэгэ­хэд барагшунд хэрэг­лэдэг герман зөгийн бал анх 14 мянган төгрөг байсан бол одоо 27 мянган төгрөг болсон л доо.  Бидний бүтээг­дэхүү­нийг ихэвчлэн өндөр настай хүмүүс хэрэглэдэг учир барагшуны үнээ нэмэхэд хэцүү  байдаг. Гадагшаа гаргах үнэтэйгээ тэнцүүлье, монголчууд 10  жил ч болтугай энэ үнээрээ хэрэглэсэн дээр  гэдэг бодлогыг  барьж байна. Гадныхан манайхыг ойлгодог бол үнэхээр гайхамшигтай гэж хэлнэ. Дэлхий дээр 30-хан грамм нь 35 ам.долларт хүрдэг гээд бод доо. Манайх барагшуны хандаар банны эрдэст нунтаг гаргадаг. Гадныхан ийм үнэтэй юмыг баннанд хийлээ гэж гайхдаг. Нөгөө талаас хямд зарахаар Хятад улсаас оруулж ирж савлаж байна гэж ойлгодог юм билээ. Гэтэл энэ түүхий эд дэлхийд байхгүй ховор зүйл шүү дээ. Монголд шуудай үйлдвэрлэдэггүй учир хөдөө орон нутгийн малчид  таарсан шуу­дайн­даа хийчихдэг. Гэтэл хөдөө­нөөс шуудайтай нь буул­гаад өрөөндөө өрөөд тавьчихаар зураг аваад бараг­шунаа Хятадад хийдэг гэсэн асуудал ч гарсан. 

-Танайхаас үйлдвэрлэдэг үе мөчний наалтыг бас хорьсон гэж байсан?
-Монголд наалт хийдэг стандарт гэж байхгүй учир стандартгүй юм үйлдвэрлэлээ гэж зогсоосон. Одоо харин стандартаа батлуулахаар бичиж байгаа. Манай үе мөчний наалтны стандарт гарах юм бол бүх үйлдвэрүүд хийх боломжтой болно. Манайх шингэн бараг­шууныг 2014 онд хийх­дээ Монгол Улсад анх стан­дартыг нь батлуулсан шүү дээ. Энэ стандартын дагуу “Монос” компани шин­гэн барагшун үйлд­вэр­лэдэг. Монголд бараг­шун үйлдвэрлэдэг 10 орчим компани байдаг ч манайх анхдагч гэж явдаг юм. Бид юунд эмзэглэдэг гэхээр, бараг­­шунд  зориулсан том үйлдвэр байгуулаад явахад  бусад компаниуд нь бид­ний нөмөрт орно,  бэлэн стан­дар­тыг нь ашиглачихаад  хулганы нүх шиг жижигхэн газар үйлдвэрлэл явуулдаг. Гэсэн ч үйл ажиллагаа нь хэвийн яваад байдаг нь сонин. Гэтэл манайх бүхий л шаард­лагыг нь хангах гэж хичээ­гээд байхад  л биднийг мэргэж­лийн хяналтын бай­гууллагаас “намнаад” байгаа юм. Анх манай үйл ажиллагааг  гурван сараар түдгэлзүүлж, байлаа. Гэхдээ бид бүхий л үйл ажиллагаагаа шалгуулж,  хууль, журмын дагуу ажил­ла­сан учир буцаагаад ажил­луул­сан л даа.

-Дэлхийн цөөхөн оронд барагшун байдаг гэдэг. Гэтэл монголчууд түүхий эдээр нь гадагш нь гаргаад  байдаг шүү дээ. Үүнд хэрхэн анхаарал хандуулдаг вэ?
-Гадагшаа экспортлох зөв­шөөр­лийг  тухайн үеийн Байгаль орчны сайд С.Оюун хориглож байсан юм. Гэтэл ГЕГ-аас 2014-2016 оны хооронд 680 тонн барагшун, Орос, Киргизстан улсууд руу гаргачихсан тухай мэдээлсэн. Энэ асуудлыг хөөцөлдөөд ява­хад С.Оюун сайдын тушаа­лыг хүчингүй бол­го­чих­сон байсан. Улмаар 2017 онд Д.Оюун­хорол сайдыг бай­хад дахин гадаад улсад экс­порт­лохыг таван жилийн хуга­цаанд хориглох шийдвэр гар­гуул­сан. Удалгүй ГЕГ-ын ста­тис­тикийн мэдээллээр 2016-2017 оны хугацаанд 2500 тонн барагшуныг Энэтхэг, ОХУ руу гарчихсан бай­сан юм. Тушаал хүчинтэй байх хуга­цаанд ийм байна. Хууль, тог­тоол манай улсад хэрэгж­дэг­гүйн жишээ энэ. Манай үйлд­вэр л гэхэд жилдээ 10 тонн түүхий эдийг үйлд­вэр­лэдэг.  Барагшуныг хэн ч, хаана ч тарьж ургуулах боломжгүй. 

-Бусад компаниудтай ний­лээд гадагшаа гаргах­гүй байх талаар анхаарч болохгүй юу?
-Хууль бус ажиллагааны араас бусад компаниуд ч хөө­цөлд­дөг­гүй, санал тавихаар яриг­даад өнгөрдөгч ямар ч ший­дэлд хүрдэггүй. Нөгөө талаас Оросууд өөрсдөө бараг­шуныг сайн гэдгээ мэд­­чихээд Монголоос хэ­дэн мянган тонноор нь ав­даг. Тэгсэн хэрнээ би­дэнд хулганы баас гэдэг муу мэдээллийг тараагаад бай­даг юм. 10 жилийн дараа бараг­шуун дуусна.  Магадгүй химийн аргаар нөхөж болох байх. Хэрвээ зөв зохистой хэрэг­лээд, тонн тонноор нь гадаг­ш­аа гаргахгүй бол 10-аас ч олон жил хэрэглэж болно.

-Хаанаас худалдаж авч болох вэ?
-Эмийн сангууд,  “Номин”-ийн бүх салбар,  21  аймгийн салбараар худалдаалж байна. 

...Тус компани 100 кг барагшунаас 7-8 кг цэвэр барагшун гаргаж, үлдсэн 90 гаруй хувь нь хаягдал болдог гэв. Гэсэн ч хаягдлаа дахин боловсруулж, хөрсний бордоо, малын тэжээл болгохоор ажиллаж байгаа аж. Шингэн барагшунаас гадна өтгөрүүлсэн барагшун, цай, үе мөчний наалт, банны эрдэст нунтаг гэсэн олон төрлийн нэрийн бүтээгдэхүүн  гаргаж хүн амын эрүүл мэндэд ач тустай үйлдвэрлэл эрхэлсээр байгаа билээ.