Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга өнөөдөр /2020.11.27/ УИХ-ын чуулганы цахим хуралдаанд оролцож, Шүүхийн багц хуулийн талаар байр сууриа илэрхийллээ.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ХАЛТМААГИЙН БАТТУЛГА: 

“Улсын Их Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ,

Миний өргөн мэдүүлсэн Шүүхийн багц хуулийн төслийг Улсын Их Хурал хэлэлцсэн мэт байдлаар буцаах болсонтой холбогдуулан Үндсэн хуулийн Гучин гуравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд өнөөдрийн чуулганы хуралдаанд өөрийн биеэр оролцож, байр сууриа илэрхийлэх нь зүйтэй гэж үзлээ.

Юуны өмнө Монгол Улсын Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу хийгдэх ёстой шүүхийн багц хуулийн шинэчлэл, өөрчлөлтийн асуудал хэт их улс төржсөн, иргэд олон нийтийг илэрхий төөрөгдүүлсэн, үндэсний эв нэгдлийг хангах төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчмыг бүдүүлгээр зөрчсөн нэн болхи үзэл суртлын хүрээнд нэгдмэл улсын ёсонд огт нийцэхгүй, монгол төрийн уламжлалд үл зохицох арга байдлаар явагдах болсонд харамсаж байгаагаа илэрхийлж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн Монгол Улсын шүүхийн тухай, Шүүгчийн эрх зүйн байдал, сахилга, хариуцлагын тухай, Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төслүүдээ татан авч байгааг Та бүхэнд мэдэгдье.

Шүүхийн асуудал бол хэдхэн шүүгчийн асуудал биш, шударга ёс тогтоох, шударга нийгэм байгуулахад голлох нөлөөтэй, ард иргэдийн амьдрал, хувь заяаг шийдвэрлэх онцгой үр дагавартай шийдвэрүүд гаргадгаараа нийт иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд зүй ёсоор хамаарах өргөн хүрээний асуудал мөн.

Тиймээс шүүхийн багц хуулийн шинэчлэл, өөрчлөлтийн асуудал улс төрийн нэг нам, түүний доторх бүлэглэл фракцийн хэмжээнд, ард түмний баялагт эзэн суусан этгээдүүдийн явцуу ашиг сонирхлыг хангах байдлаар бус Монгол Улсын иргэн бүр хүний ёсоор үнэлэгдэж хуулийн өмнө эрх тэгш байх нөхцөлийг бүрдүүлэх, татвар төлөгчдийн мөнгийг тэрбум тэрбумаар нь зувчуулсан эрх баригч намын гишүүн торгуулаад өнгөрдөг, тавь жархан мянган төгрөгийн хэрэгт холбогдсон энгийн иргэн нь шоронд тарчилж байдаг увайгүй ёсыг халах тодорхой зорилтын хүрээнд олон талын оролцоог хангасан, ажил хэрэгч санал, санаачилгыг хүндэтгэсэн, тус тусын эх оронтой мэт авирлахын оронд авах гээхийн ухаан зарж хамгийн оновчтой зөв бодлогыг олоход чиглэсэн, ийм ухамсар, соёл, хандлагад тулгуурласан байдлаар явагдвал зохих байлаа.

Тодорхой жишээ хэлье. Нийгмийн даатгалын санг тонож, татвар төлөгчдийн 340 гаруй тэрбум төгрөгийг зувчуулсан Улсын Их Хурлын гишүүн асан, Монгол ардын намын гишүүн Б.Ундармаа торгуулсан болоод хэргээс мултарч байхад айлын цонхоор нэвтэрч 50 мянган төгрөг хулгайлсан энгийн иргэн, мөн баавгайн арьс, савар авч яваад ял авч шоронд хоригдсон энгийн иргэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс уучлал гуйж байх жишээтэй. Цаг байгааг учраас ийм жишээг бүгдийг нь дурдах боломж байсангүй. Үүнийг ярихгүй юм уу, шударга ёсыг хуулиараа тогтоохгүй юмуу, шүүхийн хэрэглэдэг хуулиудад шударга ёсоо суулгаж, хууль ёсыг шаардахгүй юм уу гэ жард түмэн Та бүхнээс хүлээж байгаа.

Харамсалтай нь Монгол ардын намын бүлэг улс төрийн шийдвэр гаргаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн мэдүүлсэн шүүхийн багц хуулийн төслийг хэлэлцэхгүй гэдгээ зарлан, төрийн ёсыг умартсан, илэрхий гүжирдсэн, олон нийтийг төөрөгдүүлэх тодорхой зорилготой, эрээ цээргүй дайрсан мэдэгдлүүд хийж, асуудалд хүч түрж, хэт улс төржсөн байдлаар туйлын бүдүүлэг хандсан нь эмгэнэлтэй гэхээс өөр дүгнэлтгүй болгож байна.

Шүүхийн асуудал бол хэдэн шүүгчийн биш ард иргэдийн амьдрал, хувь заяатай холбоотой асуудал гэдгийг би сая хэлсэн. Би энэ зарчмын хүрээнд шүүхийн асуудалд хандаж байгаа, цаашид ч ингэж хандах тул элдвээр мушгин гуйвуулж, улс төржихгүй байхыг Монгол ардын намын бүлгийн гишүүдэд мөн анхааруулъя.

Мөн үүнтэй холбогдуулж нэг зүйлийг бас хэлье. Би Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлахад оролцохдоо ч, мөн шүүхийн багц хуулийн төслийг боловсруулахдаа ч зөвхөн “шударга ёс тогтоох, шударга нийгэм байгуулах” ганцхан зарчим баримталж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хуулиар олгогдсон Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг томилох, Шүүхийн ёс зүйн хороо буюу одоо байгуулагдах сахилгын хорооны бүрэлдэхүүнийг томилох тодорхой бүрэн эрхүүдээс өөрийн биеэр татгалзаж, энэ чиглэлийн өөрчлөлтийг бүрэн дэмжсэн. Үүнийг энгийн ухамсрын түвшинд хэн бүхэн ойлгоно.

Магадгүй үүгээрээ би шударга бусын хонгил байгуулж байсан, тийм хонгилыг удирдаж байсан Ерөнхийлөгчдөөс өөр, бүрэн эрхээ огт нэмэгдүүлж байгаагүйгээс гадна тодорхой бүрэн эрхүүдээс татгалзсан анхны Ерөнхийлөгч болж байна. Цаашид хэн нэгэн, хэсэг бүлэг этгээд, эсвэл улс төрийн аль нэг нам, уул уурхайгаар сүлбэлдсэн тодорхой бүлэглэл, фракцид шударга бусын хонгил үүсгэх, хонгилоо хамгаалах, сэргээн байгуулахыг би зөвшөөрөхгүй, бас тэвчихгүй ээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол өөрийн бүрэн эрхийн мандатыг нийт ард түмнээс авсныхаа хувьд төр засгийн тогтвортой байдлыг хангах, төрийн тэргүүний хувьд улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн  эрхт байдлыг хангах ашиг сонирхлын үүднээс хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалын эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг байгууллагууд зүй зохистой харилцан ажиллах тэнцвэрийг хангахад дэмжлэг, нөлөө үзүүлэх эрхийг зүй ёсоор хадгалдаг цорын ганц албан тушаалтан байдаг. Энэ бол миний үзэл, дүгнэлт биш, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, зарчим, шаардлага. Монгол Улс оршин тогтнох хэдэн зуун, хэдэн мянган жилийн туршид энэ үзэл санаа, зарчим, шаардлага хэрэгжсээр байх болно.

Тиймээс би цаашид энэ эрх, ард түмнийхээ өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлагын хүрээнд Та бүхэнд зохих шаардлагуудыг тавьж ажиллана.

Хуулиар хонгил бэлддэг нөхдүүд одоо ч мөн хуулийн аргаараа, мөн л шинэчлэлийн гоё сайхан уриагаар халхавчлан, нөгөө л зорилгынхоо төлөө улайран ажиллаж байгаа нь нууц биш, ил болсоор байна.

Үнэн юм шиг, үүнээс нь өөр гарцгүй юм шигээр итгэтэл нь ярьж олон нийтийг төөрөгдүүлдэг, үндэсний эрх зүй, хууль тогтоомжийг үл тоодог, дур зоргоороо өөрчлөхийг санаархдаг, уншсан ном автсан онол, соёлоо тулгадаг, төрийн бодлого болгох гэж улайрдаг, ард түмний амьдрал, өв уламжлал, онцлогийг үл тоомсорлодог, үндэстний болон өөрийн улсын оршин тогтнохын баталгаа, эрсдэлийг тооцох мэдрэмжгүй, тийм хэмжээнд асуудлыг харах чадваргүй, зарим талаар бүр ойлголт ч үгүй гэж хэлж болох нөхдүүд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, үндэслэлийг элдвээр мушгин, өнгөрсөн жил оруулсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн ач холбогдол, зорилгыг үнэгүйдүүлэх эрсдэл үүсгэж байгааг хууль тогтоогчид нухацтай ажиглаж анхаарах нь зөв өө.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд хөндөгдсөн нэг том асуудал бол шүүхийн асуудал мөн байсан. Шүүхийн үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, оновчтой хүртээмжтэй болгох чиглэлд шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулж болох, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах үндсэн зорилгын хүрээнд ажиллах ёстой Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг өргөтгөх, шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл ногдуулах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороог байгуулах зэрэг тодорхой ач холбогдол бүхий гурван нэмэлт, өөрчлөлт Монгол Улсын Үндсэн хуульд орж баталгаажсан.

Эдгээр нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрыг нь миний бие төрийн тэргүүний хувиар санал болгож, нэгийг нь зөвшөөрч дэмжсэнээр батлагдсан. Мөн энэхүү нэмэлт, өөрчлөлт Ерөнхийлөгчийн институц, Улсын Их Хурал дахь олонх, цөөнхийн бүлэг, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачид, иргэд, олон нийт болон иргэний нийгмийн байгууллагуудын идэвхтэй оролцоо, нийгмийн томоохон хэлэлцүүлэг, зөвшилцөл, ойлголцлын үр дүнд батлагдсаныг мартах загасны ой санамжтай хүн энэ танхимд байхгүй байх гэдэгт би одоог хүртэл итгэж найдсаар байна.

Шүүхийн шинэчлэл аль хэдийн, тодорхой хэлбэл Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдсан өдрөөс эхэлсэн юм, УИХ-ын гишүүд ээ!

Тиймээс шүүхийн асуудлыг хэт улс төржүүлж, шинэчлэл өөрчлөлтийг эхлүүлж, удирдаж байгаа мэтээр өөрийгөө дөвийлгөн бусдыг гутаах гэсэн өчүүхэн зорилгоо орхи, үлгэрээ зогсоо, ашиг сонирхлоо тат, асуудалд нухацтай ханд. Үүний тулд Та бүхэн нөхцөл байдлаа эргэн харж, дүгнэ.

Өнгөрсөн хугацаанд юу болов! Нөхцөл байдал ямар байсан бэ?

Та бүхэн санах хэрэгтэй. Үнэхээр ард түмний шүүхэд итгэх итгэлийг бүрэн царцаасан, шүүх эрх мэдлийн нэр хүндийг шалдаа буулгасан, үндэсний аюулгүй байдлын бүрэлдэхүүнд зүй ёсоор хамаардаг нийгэм-төрийн байгууллын болон иргэдийн эрх, эрх чөлөөний аюулгүй байдалд ноцтой аюул занал учруулахуйц туйлын хүнд, бусармаг байдалд шүүхийг оруулсан, анхаарч арга хэмжээ авахаас өөр аргагүй байдалд шүүх эрх мэдэл орсон байсныг өнгөрсөн хугацаанд бид бүгд ярьсан, бүгдээрээ хэлэлцсэн юм.

Дүн өвлийн хүйтнээр Улсын Их Хурлын 5 гишүүн МАНАН дэглэмийг нураах, шударга ёс тогтоох тэмцэл хөдөлгөөн өрнүүлж, 30 мянган иргэн дэмжин жагсаж байсныг Та бүхэн мартаагүй байх. Өнөөдөр эдгээр гишүүдийн зарим нь Улсын Их Хурлын дэд дарга, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын өндөр албан тушаалд ажиллаж байна.

Аливаа асуудал мөн шалтгаантай, бас шийдэлтэй байдаг. Монгол төрийн түүхэнд үндэсний эрх ашгийг дээдэлсэн, нэн чухалд тооцогдох олон бодлого нуран унаж байсныг бид бас мартах учиргүй ээ.

Өнөөгийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Монгол Улсын шүүхийн тухай, Шүүхийн захиргааны тухай, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиудыг 2012 оны 3, 5 дугаар саруудад Монгол ардын намын гишүүдээс олонх нь бүрдсэн, Д.Дэмбэрэл даргатай Улсын Их Хурал батлуулж байсан.

Эдгээр хуулиар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн ёс зүйн хорооны гишүүдийг томилж байх бүрэн эрхийг тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид олгож, үр дүн муутай, маш сул хариуцлагын тогтолцоог шүүхэд бий болгосон юм.

Үр дүнд нь Монголын төр хараат бус байдлын ард нуугдсан шударга бус шүүгч нартаа хариуцлага тооцож чадахгүй хэмжээнд хүрсэн, шударга бусын хонгил үүссэн, ард түмний баялагт эзэн суусан этгээдүүд хууль шүүхийн байгууллагыг авлигадан хүссэнээрээ хөдөлгөж, өөртөө үйлчлүүлэн ажиллуулдаг болсон зэрэг үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд авч үзэхээс өөр аргагүй ноцтой нөхцөл байдал бодитой бий болсон байсан. Үүнийг мөн л бүгд мэдсэн, нотлогдсон, шүүмжилсэн, арга хэмжээ авахыг шаардсан.

Хамгийн тодорхой жишээгээр Салхитын мөнгөний ордын хэрэгт холбогдсон 17 шүүгчийн асуудлыг дурдъя. Өөр олон жишээ баримтыг шударга бусын хонгилоор ороод гарсан хүмүүс бас ярьдаг.

Хуулиар хийгдсэн, хараад суухад хэцүү, эвлэрээд явах боломжгүй ийм бусармаг байдлыг залруулах, шүүх эрх мэдлийн нэр хүндийг аврах, нийгэм-төрийн байгуулал, иргэдийн эрх, эрх чөлөөний аюулгүй байдлыг хангах, дур зоргоо татаж, зөвхөн хуульд захирагдан ажиллахыг шүүх болон шүүгчдээс шаардах төрийн бодлого тухайн үед нэн чухал болоод байсныг өнөөдөр үндэсний аюулгүй байдлыг эрхэмлэдэг, иргэдийн эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг хүмүүс бүрэн ойлгож байгаа.

Энэ хүрээнд төрийн бодлого гарсан. 2019 оны 3 дугаар сарын 25-ны өдөр хуралдсан Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хуралдаанаас шийдвэр гарч тус зөвлөлөөс зөвлөмж гарсан тохиолдолд шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж болох хуулийн төслийг боловсруулж Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэх үүргийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хүлээлгэсэн бөгөөд үүний хүрээнд өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслийг Улсын Их Хурал тухайн үед нь хэлэлцэн баталсан билээ.

Амаргүй цаг үед гарсан энэ хууль туйлын зөв биш байж болох ч тухайн цаг үедээ гаргахаас өөр аргагүй Монголын төрийн арга ядсан арга хэмжээ байсныг Та бүхэн мэдэх хэрэгтэй. Арга барсандаа хийсэн гэдгийг ярьж байна. Хууль шүүхийнхэнд цочроо өгч, хэсэг хугацаанд ч болов хуулиа барих гэж, шударга ажиллах гэж хичээхэд хүргэсэн энэ хууль ач холбогдлоо үзүүлсэн гэж боддог. Энэ бол зөвхөн миний биш чамгүй олон хуульч, өмгөөлөгчдийн илэрхийлсэн дүгнэлт.

Гэтэл сүүлийн үед шударга, сайхан байсан шүүхийн тогтолцоог нураасан юм шиг, Ерөнхийлөгч болон Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн 3 гишүүн шүүгч нарыг хүссэнээрээ чөлөөлж, огцруулах эрх мэдлийг олж аваад түүнийгээ дур зоргын байдлаар хэрэгжүүлээд байгаа юм шигээр олон нийтийг илт төөрөгдүүлсэн, бодит байдлыг илэрхий мушгин гуйвуулсан үзэл суртлыг нийгэмд түгээж, шүүхийн шинэчлэл нэгэнт эхэлсэн, холбогдох хуулийн төслүүд Улсын Их Хурлын түвшинд хэлэлцэгдээд эхэлчихсэн байхад тусгайлсан хууль өргөн барьж, өөрсдөдөө тохирсон бяцхан улс төр хийж байгаа нь өрөвдөлтэй, бас эмгэнэлтэй санагдаж байна. 

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, монголын ард түмэн, соёл иргэншил оршин тогтнох, үндэсний эв нэгдэл, хүний эрх, эрх чөлөө баталгаатай хангагдсан байдал, эдийн засгийн тогтвортой, экологийн тэнцвэрт хөгжил болон үндэсний язгуур ашиг сонирхлыг хамгаалж, аюулгүй байдлыг хангахад хяналт тавьж ажилладаг төрийн зөвлөлдөх байгууллага бөгөөд зөвлөлийн гишүүд болох Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурлын дарга 3 санал нэгдсэнээр шийдвэр гаргадаг хуультай.

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл аливаа асуудлыг энэ хүрээндээ харж, шийдвэрлэн ажилладаг болохоос шүүгчийн ёс зүй, мэргэжлийн алдаа, сахилгын зөрчил мэтийг хэлэлцдэг, ийм шалтаг шалтгаанаар, эсвэл бүр ямар ч үндэслэл шалтгаангүйгээр шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлдэг, өөрсдийн үзэмжээр халж солих шийдвэрийг хуйвалдан гаргадаг өчүүхэн зорилготой байгууллага огт биш юм. Үүнийг хоёрхон хууль уншаад бүрэн ойлгож болно. Эрүүл ухаантай хүн бүр Үндэсний аюулгүй байдлын тухай болон Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тухай хуулиудыг уншаад энэ талаар маш тодорхой ойлголтыг авч чадна гэдгийг УИХ-ын танхимд онцлон хэлье.

Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс 17 шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлын хүрээнд нэг удаа зөвлөмж гаргасан. Ямар асуудал үүсээд, яагаад ийм шийдвэр гарсан бэ? Улсын Их Хурлын гишүүд Та бүхэн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд хадгалагдаж байгаа баримт материалтай зохих журмаар нь мөн танилцаж болно.

Хамгийн энгийнээр тайлбарлая. Бүх насаараа хөдөлмөрлөж зүтгэчихээд эцэст нь тэтгэврийн зээлд дарлуулан, чадан ядан амь зууж байгаа нийт ахмадуудын өрийг бүрэн тэглэх хэмжээний үр өгөөжтэй ард түмний баялаг, ордыг эзэмшиж, хууль шүүхийн байгууллагыг авлигадан өөртөө үйлчлүүлж, хоорондоо тэмцэлдэж байсан гадны иргэдийн зүй бус үйл ажиллагаанд хувийн ашиг сонирхлоор татагдан оролцсон, энэ үйлдлээрээ Монголын төрийн үнэлэмжийг үнэгүйдүүлэн, нийгэм-төрийн байгууллын аюулгүй байдалд ноцтой сөрөг үр дагавар бий болгох эрсдэл үүсгэсэн шүүгчдийн гэмт үйлдлийг таслан зогсоох, хуулийн өмнө хүн бүр тэгш байх Үндсэн хуулийн зарчим, шаардлагын дагуу зохих хууль, хяналтын байгууллагад шударгаар шалгуулах, энэ үйл ажиллагаанд албан тушаалын халдашгүй бүрэн эрхээ ашиглан аливаа байдлаар нөлөө үзүүлэхийг хориглох зорилгоор Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл энэхүү зөвлөмжийг гаргасан юм аа.

Зөвлөмжийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хүлээн авсан бөгөөд бүрэн эрхээ түдгэлзүүлэн шалгуулсан зарим шүүгчдийн гэм буруу зохих түвшиндээ тогтоогдон, ял шийтгэлээ хүлээгээд явж байгаа бол гэм буруугүй нь тогтоогдсон шүүгчдийн бүрэн эрх зохих журмынхаа дагуу сэргэн, ажил, албан тушаалдаа хэвийн ажиллаж байна. Үүнийг мушгин гуйвуулаад, улс төржүүлээд байх огт шаардлагагүй ээ.

Хууль тогтоогчид Та бүхэн нөхцөл байдал, учир шалтгааныг цогцоор нь харж, бас бодож баймаар байна. Өнөөдөр юу болж байна, юу өөрчлөгдөв гэдгийг ч сайн бод!

Бас нэг зүйлийг бас тодорхой хэлье. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын төр, ард түмний зовлон болж байсан нөхцөл байдлыг бүрэн өөрчиллөө. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, шүүгчийн сахилга, хариуцлагыг дээшлүүлэх, хараат бус байдлыг нь хангах нөхцөл боломжийг бодитойгоор бүрдүүлсэн.

Тиймээс би өргөн мэдүүлсэн шүүхийн багц хуулийн төсөлдөө Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн зөвлөмжөөр шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж болдог хуулийн заалтыг тусгалгүйгээр хасаж, цаашид ийм хууль, ийм зохицуулалт шаардлагагүй гэдгийг тов тодорхой илэрхийлсэн.

Мөн үүнийхээ хамт иргэдийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг бүрэн хангах, шүүхэд итгэх иргэний итгэлийг бүрэн сэргээх хэмжээний шударга, үр дүнтэй тогтолцоо бий болгох шаардлагатай хэмээн үзэж, олон улсын жишигт нийцсэн, шүүх эрх мэдлийн хариуцлагыг эрс дээшлүүлж, хараат бус байдлыг нь бүрэн хангах хэмжээний маш тодорхой бодлого, зохицуулалтыг боловсруулсан.

Харамсалтай нь Монгол ардын намын бүлгийн улс төрийн шийдвэрээр миний өргөн мэдүүлсэн шүүхийн багц хуулийн төсөл Улсын Их Хурлаар хэлэлцэгдэхгүй болж байна. Иймээс хууль тогтоогчид Та бүхэн асуудлыг олон талаас нь харж, нухацтай судлан, холын зорилго үгүй бол ойрын зовлон үл тасрахыг санан хичээж, бүтээлчээр ажиллах хэрэгтэйг энэ индэрээс сануулъя.

Би Монгол төрийн тэргүүний хувьд өмнөх Засгийн газраас боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн шүүхийн тухай хуулийн төсөлд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа.

Энэ хуулийн төсөл одоо мөрдөгдөж байгаа Монгол Улсын шүүхийн тухай, Шүүхийн захиргааны тухай, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиудыг хуулан нэгтгэсэн, эдгээр хуульд байгаа ололт, дэвшилттэй зарим зохицуулалтуудыг хассан, хүчингүй болоод удаж байгаа 2002 оны Шүүхийн тухай хуулиас ашиг сонирхолдоо нийцсэн зарим зүйл, заалт, зохицуулалтыг сэргээн тусгаж, нэг ёсондоо ухралт хийсэн, шүүхийн хүрээний асуудал, шаардлагыг ул суурьтайгаар судлан дүгнээгүй, олон нийт, эрдэмтэн, судлаач, мэргэжилтнүүдээр огт хэлэлцүүлээгүй алдаа дутагдалтай, шударга ёс, өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хүсэн хүлээж байгаа иргэд, олон нийтийн итгэл найдварыг бүр мөсөн бөхөөх хэмжээний нэн хариуцлагагүй төсөл болсон гэж дүгнэж байна.

Монгол түмний хүсэн хүлээж байгаа шударга ёс, шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийг ийм хэмжээнд харж хийх нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үнэгүйдүүлж, ач холбогдлыг нь бүрэн алдагдуулж байгаа юм. Үүнийг ганц би биш хууль зүйн салбарын чамгүй олон эрдэмтэн судлаачид, хуульчид хэлж, Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслийг нийгмийн хөгжил, нийтийн эрх ашигт нийцүүлэн засаж сайжруулах шаардлагатай гэсэн байр суурийг давамгай илэрхийлж байгаагаас бүрэн харж болно.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтөөр ганц шүүх эрх мэдэлд биш нийгмийн бусад салбаруудын хүрээнд ч мөн шинэчлэл, өөрчлөлт хийгдэж, улс орны хөгжил, ард түмний ахуй, амьдралд ахиц дэвшил гарч, тодорхой үр дүнд хүрэх ёстой. Асуудалд ийм байдлаар хандаад байж хэрхэвч болохгүй.

Хууль тогтоогчид Та бүхэн үүнийг анхаарч, шүүхийн багц хуулийн шинэчлэлд хандахдаа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, Үндсэн хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлтийн үзэл санаа, зорилгыг хатуу баримталж, асуудлыг нийт ард түмний эрх ашиг, аюулгүй байдлын үүднээс харж, ач холбогдлыг нь өргөн хүрээнд дүгнэж ажиллах хэрэгтэй, бас тийм шаардлагатай  байна гэдгийг онцлон сануулья.

Монгол ардын намын бүлэг, Улсын Их Хурлын ажлын хэсгийн зүгээс өмнөх Засгийн газрын өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслийг сайжруулна гэх зүйл ярьж, сурталдаж байгаа боловч хатуухан хэлбэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг илэрхий гажуудуулсан, Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл санаа, зорилгын эсрэг гэж хэлж болох, нийгэмд шударга ёс тогтоох бус шударга бус байдлыг улам бэхжүүлэх ноцтой үр дагавар бүхий олон асуудалтай, хуучнаа хуулсан, ухарсан үзэл баримтлалын хүрээнд бичигдсэн хуулийн төслийг тухайн үзэл баримтлалаас нь ангид, тодруулж хэлбэл уг хуулийн үзэл баримтлалд огт тусгагдаагүй асуудлуудаар хачирлан сайжруулах боломж хууль зүйн хувьд байгаа эсэх нь эргэлзээтэй, Улсын Их Хурал энэхүү хуулийн төслийг батлагдсан үзэл баримтлалынх нь хүрээнд хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн байгаа нь завхралд хөтлөх хуулийн төслийг хэлэлцүүлгийн явцад засаад сайжруулчихна гэсэн итгэл, үнэмшлийг огт төрүүлэхгүй байна.

Нөхцөл байдал ийм байхад миний өргөн мэдүүлсэн төслийг ач холбогдолгүй, эрх мэдлээ хамгаалах ганц хоёр заалттай, бусад нь хуулбар мэтээр сурталдаж суух нь хэр оновчтой вэ?

Би Та бүхэнд бас нэг зүйлийг тодорхой хэлье. Миний бие Монгол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгчийн хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу хийгдэх шүүхийн багц хуулийн шинэчлэл, өөрчлөлтийн ажлыг салбарын яам хариуцах нь зөв гэдэг байр суурийг баримталж, тодорхой арга хэмжээг авч ажилласан.

Тухайлбал, 2020 оны 2 дугаар сарын 7-ны өдөр Хууль зүй, дотоод хэргийн яам Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн төсөлдөө санал авахаар манай Тамгын газарт ирүүлсэн байдаг. Мөн 2020 оны 3 дугаар сарын 5-ны өдөр Монголын Хуульчдын холбооноос шүүхийн багц хуулийн талаарх тодорхой санал, төслийг надад ирүүлж, хууль санаачлах бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хууль зүйн салбарын эрдэмтэн, судлаачид, хуульчдын байр суурь, бодлогыг тусгасан хуулийн төслүүдийг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж, хэлэлцүүлэхийг хүссэн.

Миний зүгээс эдгээр хуулийн төслүүдийг судлах ажлын хэсгийг байгуулж, салбарын яам болон мэргэжлийн холбооноос тус тус ирүүлсэн хуулийн төслүүдийн нэгтгэсэн буюу тодруулж хэлбэл Хууль зүйн яамны төслийг зөвтгөж, залруулсан хувилбарыг боловсруулан, 2020 оны 3 дугаар сарын 17-ны өдөр Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд тухайлан хүргүүлж, зарчмын зөрүүтэй асуудлуудыг судлан, олон нийт, эрдэмтэн судлаачид, мэргэжилтнүүдээр өргөн хүрээнд хэлэлцүүлж, ажил хэрэгч саналуудыг тусган, зөрчил маргаан багатай, оновчтой зөв бодлого, шийдэл бүхий хуулийн төслийг салбарын яам нь эцэслэн боловсруулж, Засгийн газраас Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж хэлэлцүүлэх нь зөв гэдэг байр суурийг албан ёсоор илэрхийлсэн.

Гэвч Хууль зүй, дотоод хэргийн яам боловсруулсан хуулийн төслөө олон нийт, хуульчдаар хэлэлцүүлэх, эрдэмтэн судлаачид болон мэргэжлийн холбооны тавьж байгаа үндэслэл бүхий санал, шаардлагуудыг харгалзан үзэх, шийдвэрлэх арга хэмжээг огт авалгүй, нэг ёсондоо үл тоомсорлосон байдлаар алдаа завхрал ихтэй хуулийн төслөө шууд өргөн мэдүүлсэн. Тиймээс би хууль зүйн салбарын эрдэмтэн, судлаачид, хуульчдын саналд үндэслэн боловсруулагдсан шүүхийн багц хуулийн төслийг бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж, Засгийн газрын төсөлтэй нэгтгүүлэн, сайн мууг нь сайтар шүүсэн, эрсдэл хийдэл багатай, оновчтой зөв хууль гаргахыг зорьсон. Харамсалтай нь Монгол ардын намын бүлгийн улс төрийн шийдвэрээр энэ боломж өнөөдөр бүрэн хаагдаж, хууль зүйн салбарын эрдэмтэн, судлаачид, хуульчдын санал ор тас хаягдлаа.

Хэдий нөхцөл байдал ийм хэмжээнд хүрч байгаа боловч би Монгол төрийн тэргүүний хувиар шүүхийн багц хуулийн шинэчлэлд анхаарч тусгах, Засгийн газрын төсөлд зохих ёсоор нь засаж залруулах шаардлагатай бодлого, зарчмын зөрүүтэй асуудлуудын талаар хууль тогтоогчид Та бүхэнд тодорхой тайлбар өгч, өргөн мэдүүлсэн төслүүдийнхээ хүрээнд Улсын Их Хуралд саналаа илэрхийлье гэж бодлоо.

Нэгдүгээрт. Шүүх эрх мэдэлд өнөөгийн улс төрийн намуудын арга барил, замналыг тулгаж огт болохгүй гэдгийг хэлье.

Засгийн газрын төсөлд энгийнээр хэлбэл улс төрийн намуудын их хурал шиг шүүгчдийн төлөөлөгчдөөс бүрдсэн “Шүүгчдийн зөвлөл” гэх бүтэц бий болгох, түүний бүрэлдэхүүнд Улсын дээд шүүхийн нийт шүүгчид, анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн шүүгчдийг сонгож оруулах, энэ зөвлөлөөс Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүн, Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүн, Шүүхийн мэргэшлийн хорооны  гишүүнийг тус тус сонгох, Шүүгчийн ёс зүйн дүрмийг батлах зэрэг асуудлууд туссан.

Энэ нь шүүх эрх мэдлийн хүрээнд явцуу зорилго, эрх ашгаар нэгдсэн бүлэглэл, фракцуудыг хуульчлан байгуулах, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо, Шүүхийн мэргэшлийн хороонд өөрсдийн төлөөллийг оруулж нөлөөллөө тогтоох гэсэн өрсөлдөөн тэмцэлд шүүгчдийг татан оруулах, ноёрхлоо тогтоож чадсан бүлэглэл, фракц нь бүхнийг мэддэг, шийддэг, бусад шүүгч нартаа нөлөөлдөг, хууль бус аливаа дарамт, шахалтыг үзүүлдэг нэн зохисгүй байдалд шүүхийг оруулах, шүүгч өөрийн эрх ашгийг хамгаалах шаардлагын үүднээс аль нэг бүлэглэл, фракцид эрхгүй татагдан орох, нэгдэх байдлаар хараат бус байдлаа бүр мөсөн алдаж, өнөөгийн байгаа нөхцөлийг улам дордуулах эрсдэлд хүргэнэ.

Өнөөдөр Монгол Улсад нийтдээ 520 гаруй шүүгч ажиллаж байна. Эдгээр шүүгчид эрх тэгш байж, ямар ч болзол шалгуургүйгээр саналаа илэрхийлж дотоод асуудалдаа оролцох эрх, боломжоор бүрэн хангагдсан байх ёстой. Үүнийг би өргөн мэдүүлсэн төсөлдөө бүрэн хангаж, тусгасан болно. Ялгааг нь олж хараарай. 

Хоёрдугаарт. Шударга бусын хонгилыг төрийн бодлогоор сэргээж, хуульчлан баталгаажуулж болохгүй гэдгийг хэлье. 

Засгийн газрын төсөлд Улсын дээд шүүхээс бусад шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг тухайн шүүхийн шүүгчид дотроосоо сонгодог байх зохицуулалтыг тусгажээ.

Аливаа сонгууль оролцогчдоо тодорхой эрх ашгаар нэгдэх, түүндээ захирагдах,  хамтран ажиллах, харилцаа холбоо тогтоох, өөр хоорондоо үүрэг хүлээх, үгсэл тохиролцол хийх, байнгын хамтын ажиллагаа үүсгэх зэрэгт зүй ёсоор түлхдэг бөгөөд үүнийг үгүйсгэх аргагүй, дэлхий нийтэд тогтсон зарчим гэж хэлэхэд болно.

Тиймээс Ерөнхий шүүгчийг сонгох тухай энэ зохицуулалт мөн л шүүгчдийг эрх ашгаар нэгдсэн бүлэглэл фракцуудад хуваагдах, өрсөлдөх, хуйвалдан тэмцэлдэх нөхцөл рүү түлхэж, шүүхийг өнөөгийн улс төрийн намуудаас өөрцгүй хэмжээнд ортол нь улам дордуулах бодит эрсдэлийг бий болгох бөгөөд үүнийг зөвшөөрч даамжруулбал Улсын дээд шүүхийн шүүгчдээс анхан шатны шүүхийн шүүгчид хүртлээ ашиг сонирхлоор сүлбэлдсэн, талцаж хуваагдсан том, тодорхой бүлэглэл фракцуудыг хуулиар байгуулж, шүүх эрх мэдлийг хэдэн хэсэгт тасчин, Ерөнхий шүүгчдийг авч, ноёрхлоо тогтоосон бүлэглэл нь хонгилоо байгуулдаг, түүнийгээ удирддаг хууль ёсны мэт зүй бус систем тогтоох аюултай.

Нөгөө талаас Ерөнхий шүүгчийг сонгох утга бүхий энэ зохицуулалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 51 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн заалтыг илт зөрчсөн, дур зоргын шинжтэй зохицуулалт хийх оролдлого гэдгийг мөн онцлон хэлэе.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг 10 болгон өргөтгөсөн бол өргөн баригдсан хуулийн төслүүдэд энэ зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг Улсын Их Хурал томилохоор нэгэн адил тусгагдсан байгаа. Ийм нөхцөлд Ерөнхий шүүгчдийг ур чадвар, туршлагыг нь харгалзах тодорхой болзол, шалгуурын хүрээнд Шүүхийн ерөнхий зөвлөл сонгон шалгаруулж, Үндсэн хуулийн дагуу томилох нь зөв болно.

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ерөнхий Ассамблейгаас 1985 онд сайшаан баталсан Шүүхийн бие даасан байдлын талаарх үндсэн зарчмуудын 13-т “Шүүгчийг дэмжих буюу дэвшүүлэх тогтолцоо нь бодит хүчин зүйл, эзэмшсэн байх ур чадвар, туршлагад суурилсан байх ёстой” гэсэн байгааг олон улсаар удирдуулдаг хүмүүс олж хараагүй байна гэж ойлговол хэтэрхий гэнэн хэрэг болох байх.

Түүнчлэн Монгол ардын намын гишүүд Та бүхэн хууль тогтоох үйл ажиллагаанд хэт олонхоороо эрдэж, ингэж хүч түрэн, дур зоргын байдлаар хандах нь ямар эрсдэл дагуулж, ард түмний жигшил дургүйцлийг дээд зэрэгт хүргэдгийг өөрсдийнхөө 2017 онд баталсан, гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг будилаантуулах замаар зарим нэгэндээ хамаарч, хардагддаг олон зуун тэрбумын хохиролтой, 13 авлига, албан тушаалын хэргийг “хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан” үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгоход хүргэсэн Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөсөө бүрэн харж болно.

Ийм хуулийг санамсаргүй хийчих, анзаарахгүй баталчих боломж байгаагүй.

Гуравдугаарт.  Шүүх зөвхөн шүүн таслах ажлаа эрхэлбэл зохих бөгөөд шүүгчид бас ямар нэг байдлаар давхар дээл нөмрүүлэх гээд байх шаардлагагүй гэдгийг хэлье.  

Үндсэн хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.1, 49 дүгээр зүйлийн 49.2, 49,3, 49.4, 50 дугаар зүйлийн 50.1 дэх хэсгүүдийн хүрээнд шүүх буюу шүүгч зөвхөн шүүн таслах ажлаа эрхлэх, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл “Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах” үндсэн зорилгынхоо хүрээнд бусад асуудлуудыг эрхлэхийг тодорхой харж болно. Тиймээс Та бүхэн Засгийн газрын төсөлд туссан Улсын дээд шүүхэд судалгаа, сургалтын ажил эрхлэх байдлаар захиргаа аж ахуйн шинжтэй үйл ажиллагаанд хутгалдан оролцох эрх олгож буй асуудалд шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй.

Миний өргөн мэдүүлсэн төсөл Үндсэн хуулийн сая дурдсан үзэл санаа, зохицуулалтыг тууштай баримталж, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэн эрх, үйл ажиллагааг улам төгөлдөржүүлэхээр боловсруулагдсан.

Дөрөвдүгээрт. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үнэгүйдүүлж, ач холбогдлыг нь алдагдуулж огт болохгүй гэдгийг хатуу хэлье.  

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг 10 болгон өргөтгөж, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах үүрэг бүхий энэ байгууллагыг бэхжүүлэх, үйл ажиллагааг нь улам төгөлдөржүүлэх нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг гол зорилго байсан.

Гэтэл Засгийн газар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 10 гишүүний 5-ыг орон тооны, 5-ыг нь орон тооны бус нөхцөлөөр ажиллуулах асуудлыг хуулийн төсөлдөө тусгасан бөгөөд энэ нь одоогийн байгаа нөхцөлөөс дээрдэх хувилбар огт биш юм. Тиймээс би өргөн мэдүүлсэн төсөлдөө Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 10 гишүүнийг бүгд орон тооны байж, үр дүнтэй ажиллах нөхцөл боломжийг олгохоор тусгасан.

Тавдугаарт.  Шударга шүүхээр шүүлгэх иргэдийн эрхийг хөсөр хаяж, шударга бусын хонгилыг хамгаалж огт болохгүй гэдгийг хэлье.

Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчид хариуцлага тооцох чиг үүргийг орон тооны бус зарчмаар ажилладаг Шүүхийн ёс зүйн хороо гэдэг байгууллага хэрэгжүүлж ирсэн.

Энэ хороо сүүлийн таван жилд буюу 2015 оноос энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар давхардсан нийт тоогоор 1,943 шүүгчид холбогдох 1,303 гомдлыг хүлээн авч шалгаснаас 80 гаруй хувьд нь сахилгын хэрэг үүсгэхээс татгалзаж, 20 орчим хувьд нь сахилгын хэрэг үүсгэн шалгаж, нийт 69 шүүгчид сахилгын шийтгэл ногдуулсан байх боловч түүний 74 хувь нь шүүхийн шатанд хэрэгсэхгүй болж, зөвхөн 18 шүүгчид л сахилгын шийтгэл хүлээлгэсэн үр дүнтэй ажиллажээ.

Энэ бол өнөөх хонгилын нэг үзүүр, тасалбал зохих ёстой сэжим гэдгийг харуулсан бодит үзүүлэлт. Ёс зүйгүй, шударга бус шүүгчид хариуцлага тооцож чаддаггүй энэ тогтолцоо төрөөс ямар алхам хийхэд хүргэснийг би дээр тодорхой дурдсан. Шүүхийн нэр хүнд ямар байгааг Та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Хамгийн ихээр авилгад автсан, хүнд суртал нүүрлэсэн салбарын тоонд манлайлан явж байгааг тогтоосон судалгаа хүртэл байна.

Ийм байхад шүүхийг шинэчилнэ хэмээн хөөрцөглөж, гоё сайхан уриа лоозон болж яваа эрхмүүд шүүгчийн хараат бус байдал хэмээн ярьж дөвчигнөхөөс сахилга, хариуцлагыг нь дээрдүүлэх асуудлыг ор тас хөндөхгүй, ярихгүй байгааг нь би үнэхээр гайхаж байна.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бий болгосон боломжийг ашиглаж, шүүгчийн хараат бус байдал бол&