УИХ-ын гишүүн С.Жавхланг “Сондгой өнцөг” буландаа урьж, ярилцлаа. Бид хооллох соёл, эрүүл хоололт, амьдралын зөв хэв маягийн талаар ярилцсан юм.

-Ярилцлагаа энгийн асуултаас эхлэх үү. Та ямар хоолонд дуртай вэ?

-Би их махсаг хүн. Толгой шийр хараад бараг уйлахаас наагуур юм болно доо. /инээв/. Хоолыг их бадарч, ерөөж иддэг. Таван цул, толгой шийрэнд их дуртай.

-Таны хийх дуртай гарын хоол юу вэ?

-Би мах чанах дуртай. Мөн гурилан бухал байна.

-Гурилан бухал гэдэг хоол анх удаа сонсч байна?

-Цуйван юм уу даа. Халимагт цуйванг “хуурсан мах” гэж нэрлэдэг. Монголын газар нутаг өөрөө үржил шимтэй учраас ургасан бүхэн нь монголчуудын биед шингэхүйц, амин дэмтэй чанар нь хаанахын юунаас ч илүү байдаг. Францын тэрбумтан хүн манайд ирж байсан. Намайг өөрөөсөө баян хүн гэж хэлж билээ. Та сэтгэлээр баян хүн байна гэ­сэн. Энэ хүн жил бүр Монголд ца­гаан идээ идэхээр ирдэг. Монгол малын мах, шөл, цагаан идээнд асар дуртай. Дэлхий нийт өөрийн эрхгүй байгалийн, эко хэрэглээг нэвтрүүлж, химийн элдэв орлуулагчтай бүтээг­дэхүүнээс татгалзаж эхэлжээ гэд­гийг ойлгосон доо.

-Хүн бүрт идэх дургүй хоол бай­даг. Харин таны хувьд?

-Ерөнхийдөө тухайн үед идэх хүсэл төрөхгүй байгаа хоолонд дур­­гүй. Хоолыг зөв сэтгэлзүйгээр идэж байж шингээдэг. Үүнийг маш их чухалчилж үздэг. Амин дэм­гүй, хөр­гөг­чинд удаан хадгалсан бүтээг­дэ­хүү­нээр хийсэн хоолонд дургүй.

-Хүнсэндээ будаа хэрэглэхгүй юу?

-Өдрийн од шиг ховор. Ер нь бараг хэрэглэдэггүй гэхэд болно.

-Төрийн ордны дөрвөн давхарт УИХ-ын гишүүдийн хоолны газар бий. Та ийшээ орж хооллож байна уу?

-Нэг л удаа хооллосон.

-Монголчууд эрүүл, зөв хоол­лолтын талаар асар том соёлтой. Хүү­хэд байхаасаа л эхлээд эрүүл, зөв хооллолттой байсан гэж бод­дог юм. Харин одоо энэ бүхэн ал­дагдаад байх шиг?

-Монголчууд ус, агаар мэт хэрэгтэй гэж ярьдаг, яагаад мах гу­рил, төмс, ногоо мэт хэрэг­тэй гэж ярьдаггүй вэ? Ус, агаар хоёр цэвэр бай­хад хүн хамгийн эрүүл орших боломжтой. Мон­голчууд хамгийн зөв хоол­лодог, ариун цэвэрч бай­жээ. Тухайлбал, бүгд айлд ороод хоол унд идэх­дээ өөрийн гэ­сэн аягатай, ал­чуур­тай, аяны жи­жиг богцтой яв­даг байсан гэдэг. Энэ нь өнөөд­рийн ний­гэмд маш их өргөн дэл­гэ­рээд бай­гаа ходоод­ны нян­гаас сэр­гийлж чад­даг бай­сан хэ­рэг. Аян зам, дайн ту­лаанд явахдаа ч аягандаа борц хийгээд чу­луу улайсгаад бол­гоод идчихдэг байж. Мөн яг нэг хэмжээтэй аягаар идээд байхад хо­доод­­н­ы ямар ч өв­чин тусдаггүй байж. Нүүдэл­чин Монголчуудын хоол унд бол дэлхийд хамгийн хосгүй цэвэр ариун амин дэмлэг хүнс юм.

-Хооллолтын зарчим нь дөрвөн улирлаар хэмжигддэг шүү дээ?

-Яг үнэн. Дөрвөн улирал­даа зохицуулж монголчууд хоол хүнсээ тохируулж хэрэглэдэг байсан. Хаврын цагт борцоо, толгой шийрээ иддэг байжээ. Хаврын цагт хүний бие байгаль цаг ууртай холбоотой их сульдаж ядардаг. Tол­гой шийр, тагалцаг, хуйх­тай ураг сүүл, өвчүүнд хүний биед хамгийн их хэрэг­цээтэй “кальци” болон бу­сад амин дэмүүд маш их агуулагддаг гэдэг. Яргуй бялууртлаа идсэн ямаа гаргавал гаргана. Зуны дэлгэр сайхан дулаан цагт тараг, айраг, цагаан идээгээ идэж, гэдсээ цайл­гадаг байж. Мах ха­луун чанартай учраас хо­доо­донд хэт халуун үүс­гэдэг гэдэг. Өнөө цагт мон­голчууд зуны гурван сар­жингаа цагаан идээгээ иддэггүй юм гэхэд эхлээд ядаж 14 хоног ч гэсэн идэж, гэдсээ цайлгах хэрэгтэй. Ер нь ходоод хогийн сав биш шүү дээ. Цохих цагт нь зөв хоолоо идэх нь их хэрэгтэй. Намрын сэрүүн цагт монголчууд айраг цагаагаа болон махаа их хэрэглэдэг. Малын тарга тэвээрэг ч сайн, сүү сүүн бүтээгдэхүүн элбэг байдаг. Идээ цагаа, жимс жимсгэнэ, дэлгэрсэн энэ цагаар найр хуримаа хийдэг байжээ. Өвөл ид хүйтнээр адуу­ны махыг хэрэглэнэ. Адуу халуун чанартай, халуун цус­тай учир хүйтэнд даа­рахгүй байхад чухал. Сүү­лийн үед Ходоодны өвчлөл асар их нэмэгдэж байгаа нь монголчууд ца­гаан идээнээс холдсоноос, мөн цаг цагт нь үндэснийхээ хэв маягаар хоол­лож хүнслэхээ мэдэхээ больж хаяж гээж орхисноос болж байна гэж үзэж байгаа.

-Цагаан идээний ач тусыг тоо­чоод баршгүй их л дээ?

-Тийм ээ. Цагаан идээ нь хүний ясжилтад маш сайн нөлөө үзүүлдэг. Хүүхэд ухаан тэгш эрүүл өсдөг гэдэг. Өнөөдөр хот суурин газрын хүүхдүүдийн шүд гэхэд нэг ангийн 40 хүүхдээс 80-90 хувь нь өвдсөн байх жи­шээний. Харин хөдөө сумын нэг ангийн хүүхдүүдийг үзэхэд, нэг ангиас шүд нь цоорсон нэгээс хоёр хүүхэд л байх жишээний, тэгэ­хээр хөдөө цагаан идээ их хэр­гэлдэг болохоор тэр хотод жин­хэнэ цагаан идээ ховор чихэр их буйтай холбоотой. Аймгийн тө­вийн хүүхдүүд ханиад хүрч байхад су­­мын багачууд ханиад нэг их хү­рээд байхгүй байна. Хүн хэчнээн байгальтай ойр байх тусмаа дархлаа тогтож байдаг юм байна. Тэгэхээр монголчууд тухайн тухайн цаг үед нь дэлгэрч байгаа зүйлээ хэрэглэдэг байсан гэсэн үг. Монголчууд ца­гийн юмыг цагт нь хэрэглэдэг бай­сан. Байгаль дэлхий үр жимсээ өгч байхад тухайн үед нь хэрэглэж амин дэмийг нь хүртэх ёстой. Ер нь борцноос бусад зүйлийг ту­хайн үед нь хэрэглэх хэрэгтэй юм. Хооллолт бол цэвэр байгалийн амьдрал юм. Дэлхий ертөнц хүн төрөлхтөнийг бүтээчихээд мод нь үр жимсээ өгч байна. Мал нь мах, дайвар бүтээгдэхүүнээ өгч байгаа. Гол мөрөн нь цэвэр тунгалаг усаа өгч байна. Сайхан цэвэр агаарыг өгч байна. Шивэр буюу Сибирийн асар их хүчилтөрөгч Монголд сэнгэнэн орж ирдэг учраас Монголын минь өвөг дээдэс мэдэж сор болсон га­зар нутгийг сонгож, үр хойчдоо үл­­дээжээ. Харамсалтай нь бид энэ сайхан зүйлсийг нь дэндүү хаяг­дуулж, гээгдүүлснээсээ болоод өв­дөж хавдах өвчинд нэрвэгдэж байна.

-Таван цулыг сүүлийн үед хүн­сэнд их бага хэрэглэдэг болсон. Зарим хотын хүүхдүүд ийм зүйл байдгийг ч мэдэхгүй байх. Давуу талыг нь та сайтар ойлгуулаад өгөөч?

-Сүүлийн үеийн залуус та­ван цу­лаас зугтдаг болсон. Ня­райлсан эхэд хамгийн тү­рүүнд булчинлаг махаар хоол хийж өгдөг. Учир нь тухайн ээж төрөхдөө булчин нь асар их тэлж, маш их тамирдсан болохоор булчин махаар шөл хийж өгдөг. Хүүхдээ бор хоолонд оруулахдаа мон­голчууд хонины сүүлний годон­гоос эхэлж шөл хийж өгч бор хоо­лонд оруулдаг. Харин одоогийн залуус таван цул болон толгой шийрний үнэр танараас зугтааж, дэлхийн хамгийн аймшигтай хоол гэж ойлгож байна. Таван буянт мал сүрэг бидэнд хувь тавилгаар заяасан юм шүү. Хорвоогоос өгч байгаа маш том эрдэнэ. Монголчууд толгой шийр, таван цулыг “хаан хоол” гэж нэр­лэдэг. Монголын эртний хаа­дууд ухаантай байсан уч­раас толгой шийр, таван цул, дал дөрвөн өндөр, өвчүү, ураг сүүлийг зооглодог бай­жээ. Энэ нь асар их амин дэм­тэй учир өндөр настан, хамгийн хүнд­тэй зочиндоо өгдөг байжээ. Хонь гар­га­хаараа айл хотлоороо бүгд хувааж иддэг байсан. Таван цулаас нэг нь дутуу байвал буцаадаг тийм нан­дин эрхэм хоол юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь хамгийн том эрчим хү­чийг хувааж биедээ авч байна гэсэн үг. Энэ эрчим хүч юунд оршоод байна вэ гэхээр Монголын агуу хөрст ногоон газарт оршдог.

-Манай газар нутаг, хөрсний шим тэжээлийг бусадтай зүйрлэх аргагүй л дээ?

-Монгол орны хөрсөнд 7800 төр­лийн эмийн ургамал ургадаг. Энэ их шим тэжээлийг монголчууд малын­хаа бүтээгдэхүүнээр дамжуулж ав­даг. Дэлхийн бусад орнуудыг но­гоо­чин орон гэдэг. Тэгвэл мон­гол­чууд дэндүү их ногоотой, но­гоо­чин соёлтой ард түмэн. Тэгэ­хээр малынхаа бү­тээгдэхүүнээр дам­жуулан 7800 төр­лийн ногоо идэж байна гэсэн үг. Би гахай, тахиа фер­мерийн аж ахуйг дэс дугаарын хувьд хойшоо тавьдаг. Учир нь гахай, та­хианы мах ямар ч шим тэжээлгүй. Мон­голчуудаас өөр хоолны соёл­той, бие махбодтой хүмүүсийн хоол гэж үздэг. Мөн тахиа, гахайнаас гад­на тутрага, цагаан бу­дааг ингэж үздэг. Цагаан будаа маш сэрүүн ча­нартай учраас усан биетэй далайн эргийн халуун газар амьдарч байгаа хүмүүст хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий дээр гурван төрлийн биетэй хү­мүүс амьдардаг. Усан биетэй. Тэн­гис далайн эргээр амьдардаг хү­мүүс. Загас, замаг, жараахай, хавч, наймаалж, тутгарга, цагаан будаа­гаар хооллодог. Архи нь хүртэл ца­гаан будаагаа нэрээд ууж байх жи­шээтэй. Хөрсөн биетэй хүмүүс нь гахай, тахиа, загасаар хооллож бай­на. Ийм төрлийн хүмүүс нь томоохон нуур цөөрөм дагаж амьдарч байгаа юм. Гал биетэй хүмүүс буюу дэлхийн цээ­жин дээр аль ч цаг үед хаадууд төрдөг. Маш оюуны чадамжтай хү­мүүс төрдөг энэ үндэстэнг гал биетэй монголчууд гэдэг. Гал биетэй буюу гал үндэстэн гэж нэрлэдэг. Энэ хүмүүс таван тансаг малынхаа ашиг шимээр хооллож амьдрах тавилан заяатай. Одоо янз янзын өвчин гараад байгаа нь сэтгэл зүй болон буруу хооллолттой холбоотой.

-Гал үндэстэн гол биетэй гэж ярьдгийн учир энэ байх нь?

-Бид өөрсдийгөө “Мон-гол” гэж нэр­лэдэг. Бид энэ биеэрээ гол урс­гаж байгаа хүмүүс. Мон-голоор хү­мүүс хоолыг ерөөж, сэтгэл нь ба­дарч, амталж иддэг. Тиймээс энэ голоор байгалийн цэвэр ариун зүйлийг урсгаж, өөрсдөө их амин дэмийг авдаг. Тэгэхээр эрт цагт монголчуудын дундаж нас­лалт өндөр гэж ярьдаг. Мөн Мон­гол Улс эмнэлэггүй орон гэж яригд­даг байжээ. Эвтэй найртай, сэтгэл санаа нь амар амгалан, зөв хооллодог байсан гэж ярьдаг. Бид ийм л хүмүүсийн үр сад шүү дээ. Тэгэхээр цэцэрлэгийнхээ хүүхдэд нэг, нэг модон тагш өгөөд багаас сургах хэрэгтэй. Энэ чиний аяга шүү гэдгийг ойлгуулах, хэрэглэж заншуулах ёс­той. Хүний чигчий хуруунаас гарын алганы дээд үзүүр хүртэл хүнийг ходоодны хэмжээ байдаг. Энэ хэм­жээгээр модон тагш хийгээд аваад явахад хүний ходоодны айхтар өвч­лөлөөс хол байна. Одоо хүмүүс нэг их идээд, эс­вэл бага идээд байхаар ходоодоо аг­шааж, сунгаад байдаг. Харин нэг хэмжээгээр хоол идээд байхаар ерөнхий хэв тогтчихдог юм байна. Тиймээс цэцэрлэгт энэхүү соён гэ­гээрүүлэлтийг хийж эхэлснээр үр хойчоо ходоодны маш том өвч­лөлөөс хамгаална.

-Танайхан бүгд модон тагштай юу?

-Тийм ээ. Манайхан гэр бүлээрээ нэг, нэг модон тагштай. Аягаа хөдөө, гадаа явахдаа байнга авч явдаг. Манайх зуны цагт болж л өгвөл цагаан идээ рүү хошуурна. Монгол ёс заншлыг ярихаар шашин ярилаа гэж ойлгоод байдаг юм. Энэ чинь уламжилж ирсэн зан заншил болохоос шашин биш шүү дээ.